Từ xa xưa, cư dân nông nghiệp lúa nước đã lấy thiên nhiên làm trung tâm, khát vọng phồn thực, mong cầu mùa màng tươi tốt làm niềm tin căn bản. Trong tâm thức người Việt, hình tượng người Mẹ không chỉ gắn liền với mái ấm gia đình mà còn được nâng lên thành biểu tượng linh thiêng, trở thành Mẫu - những vị nữ thần tối cao, ban phát phúc lộc, phù hộ độ trì cho cộng đồng. Trải qua tiến trình lịch sử lâu dài, tín ngưỡng thờ Mẫu đã được định hình và phát triển, vừa mang tính bản địa, vừa tiếp biến với các tôn giáo khác, đặc biệt là Phật giáo và Đạo giáo, để rồi tạo thành hệ thống Tam phủ, Tứ phủ đặc sắc. Năm 2016, UNESCO đã ghi danh “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, khẳng định tầm vóc và ý nghĩa to lớn của loại hình tín ngưỡng này.

Diễn xướng hầu đồng tại đền suối Mỡ, xã Nghĩa Phương. Ảnh: Nguyễn Hưởng.

Bắc Ninh - Kinh Bắc, vùng đất địa linh nhân kiệt được coi là một trong những trung tâm sớm hình thành và phát triển mạnh mẽ tín ngưỡng thờ Mẫu. Vốn là nơi hội tụ và giao thoa của nhiều hệ tư tưởng lớn như: Phật giáo, Nho giáo, Đạo giáo..., khởi nguồn nền văn hóa Luy Lâu rực rỡ, Bắc Ninh sớm trở thành miền đất linh thiêng, khởi phát nhiều hình thức tín ngưỡng dân gian. Trong đó, thờ Mẫu giữ vai trò đặc biệt quan trọng, vừa là sản phẩm văn hóa tinh thần, gắn liền với đời sống tâm linh, vừa phản ánh truyền thống lịch sử và bản sắc văn hóa của xứ Kinh Bắc.

Hiện nay, di tích lịch sử-văn hoá thờ Mẫu ở Bắc Ninh trải rộng khắp các địa phương trong tỉnh. Đặc biệt là thờ Mẫu Tam phủ: Mẫu Thượng Thiên (cõi trời), Mẫu Thượng Ngàn (rừng núi), Mẫu Thoải (Thủy); thờ Mẫu Tứ Phủ, bao gồm bốn cõi linh thiêng: Thiên Phủ (trời), Địa Phủ (đất), Thoải Phủ (nước), Nhạc Phủ (rừng núi). Điều này cho thấy sức sống mãnh liệt và sự gắn bó sâu sắc của tín ngưỡng thờ Mẫu với đời sống người dân Bắc Ninh - Kinh Bắc xưa và nay.

Nếu như tín ngưỡng thờ Mẫu ở nhiều địa phương khác chủ yếu xoay quanh các hình tượng Tam phủ, Tứ phủ mang tính phổ quát, thì ở Bắc Ninh còn nổi bật với những hình tượng Mẫu đặc thù, gắn liền với lịch sử, truyền thuyết và văn hóa bản địa. Tiêu biểu nhất là Mẫu Man Nương - gắn với hệ thống Tứ Pháp, Quốc Mẫu Âu Cơ - gắn với nguồn gốc tổ tiên dòng giống Tiên Rồng, về cội nguồn của người dân đất Việt, Mẫu Thánh Gióng - gắn với huyền thoại vị anh hùng dân tộc, các vị Mẫu gắn với vương triều Lý - đặc biệt là Ỷ Lan Thánh Mẫu, Bà Chúa Kho - vị nữ thần mang ý nghĩa tín ngưỡng - kinh tế độc đáo.

Bắc Ninh - quê hương phát tích của vương triều Lý không chỉ nổi tiếng với công lao dựng nước, xây dựng kinh đô Thăng Long mà còn gắn liền với những nhân vật nữ kiệt xuất, được nhân dân tôn vinh làm Thánh Mẫu. Tiêu biểu nhất là Hoàng Thái hậu Ỷ Lan - người phụ nữ thông minh, tài giỏi, có công lớn trong việc trị nước, an dân, phát triển nông nghiệp và chấn hưng Phật giáo. Sau khi qua đời, bà được nhân dân suy tôn là Ỷ Lan Thánh Mẫu, nhiều nơi lập đền thờ.

Ở Bắc Ninh còn nổi tiếng với hình tượng Bà Chúa Kho - một vị nữ thần đặc thù, gắn liền với tâm thức cầu tài lộc của nhân dân. Đền Bà Chúa Kho, tọa lạc tại núi Kho, phường Vũ Ninh, từ lâu trở thành điểm đến tâm linh thu hút hàng triệu khách thập phương mỗi năm. Người dân đến đây để “vay vốn” làm ăn, cầu may mắn, tài lộc. Dù còn có những ý kiến khác nhau, nhưng không thể phủ nhận rằng, tín ngưỡng thờ Bà Chúa Kho là minh chứng sống động cho sự biến đổi, thích ứng và sức sống bền bỉ của tín ngưỡng thờ Mẫu trong đời sống đương đại.

Với những hệ thống nhân vật Mẫu đặc thù, tín ngưỡng thờ Mẫu ở Bắc Ninh vừa mang tính phổ quát của văn hóa dân gian cả nước, vừa có những nét riêng gắn liền với lịch sử, truyền thuyết và văn hóa bản địa. Chính điều này đã làm nên vị thế đặc biệt của Bắc Ninh trong bản đồ thờ Mẫu Việt Nam.

Tỉnh Bắc Ninh hiện có khoảng hơn 1.000 di tích thờ Mẫu, phân bố khắp các xã, phường. Trong đó có nhiều di tích đã được xếp hạng cấp quốc gia đặc biệt, quốc gia và cấp tỉnh. Đây là một kho tàng vô giá - nguồn tư liệu phong phú cho việc nghiên cứu, bảo tồn và phát huy tín ngưỡng thờ Mẫu ở Bắc Ninh nói riêng, cả nước nói chung.

Tuy nhiên, bên cạnh những giá trị to lớn ấy, tín ngưỡng thờ Mẫu ở Bắc Ninh cũng đang đứng trước nhiều vấn đề cần quan tâm. Trước hết là sự xuống cấp của nhiều di tích thờ Mẫu do thời gian, thiên tai và cả sự tác động của con người. Một số nơi, hoạt động tu bổ, tôn tạo chưa bảo đảm nguyên tắc khoa học, ảnh hưởng đến giá trị gốc của di tích. Bên cạnh đó, thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu, đặc biệt là nghi lễ hầu đồng, trong nhiều trường hợp có biểu hiện thương mại hóa, biến tướng, xa rời giá trị tinh thần ban đầu. Hiện tượng lợi dụng tín ngưỡng để trục lợi, mê tín dị đoan, hoặc thái quá, chỉ chú trọng yếu tố cầu tài lộc mà lãng quên ý nghĩa văn hóa, đạo đức nhân văn vốn có đang đặt ra những thách thức lớn.

Việc bảo tồn và phát huy giá trị tín ngưỡng thờ Mẫu ở Bắc Ninh cần được đặt ra một cách nghiêm túc, toàn diện, gắn liền với chiến lược phát triển văn hóa - du lịch của tỉnh. Bảo đảm sự kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, giữa yếu tố tâm linh và yếu tố văn hóa - nghệ thuật, giữa nhu cầu thực hành tín ngưỡng của nhân dân với yêu cầu quản lý nhà nước. Một số giải pháp quan trọng có thể nêu ra như: Tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục để nhân dân hiểu rõ giá trị của tín ngưỡng thờ Mẫu; xây dựng và thực hiện các dự án tu bổ, tôn tạo di tích một cách khoa học, bền vững; lập hồ sơ khoa học cho một số di tích, điện thờ Mẫu tiêu biểu để bảo tồn lâu dài; xây dựng các quy ước mang tính chất hướng dẫn thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu; nâng cao chất lượng hoạt động của Câu lạc bộ Văn hóa tín ngưỡng thờ Mẫu các cấp nhằm phát huy vai trò của cộng đồng đối với hoạt động Tín ngưỡng thờ Mẫu; phát triển các sản phẩm du lịch văn hóa - tâm linh gắn với các tuyến điểm thờ Mẫu trên địa bàn.

Tín ngưỡng thờ Mẫu ở Bắc Ninh là sự kết tinh độc đáo của văn hóa dân gian, gắn liền với truyền thống lịch sử và bản sắc Kinh Bắc không chỉ góp phần tạo nên sự đa dạng của tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam mà còn khẳng định vai trò là một trung tâm lớn của văn hóa thờ Mẫu trong cả nước. Việc bảo tồn và phát huy giá trị tín ngưỡng thờ Mẫu, ngoài ý nghĩa tôn vinh di sản còn là động lực để phát triển du lịch văn hóa, góp phần xây dựng Bắc Ninh trở thành trung tâm văn hóa - tâm linh tiêu biểu của vùng châu thổ sông Hồng. Đây vừa là trách nhiệm, vừa là cơ hội của Bắc Ninh trong tiến trình hội nhập và phát triển hiện nay.

Quan họ hiếu - Nét đẹp văn hóa cần phục dựng

BẮC NINH - Mỗi làng quan họ gốc thường có hình thức diễn xướng đặc trưng với những quy định lề lối riêng. Trong đó, làng Lũng Giang (còn gọi làng Lim, xã Tiên Du) và làng kết chạ Tam Sơn (phường Tam Sơn) từng có một hình thức diễn xướng quan họ rất độc đáo gọi là "Quan họ hiếu" hay còn gọi chèo Chải hê nhưng nay đã mai một.

Thiếu nhi Thượng Thôn giữ mạch ca trù

BẮC NINH - Thôn Thượng Thôn (xã Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh) là một trong những chiếc nôi của nghệ thuật Ca trù - Di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO ghi danh. Dưới sự dìu dắt tận tâm của những thế hệ đi trước, Câu lạc bộ văn hóa văn nghệ Sông Cầu góp phần “giữ lửa” cho loại hình nghệ thuật truyền thống này.

Điểm du lịch tâm linh sinh thái núi Dành

BẮC NINH - Điểm du lịch tâm linh sinh thái núi Dành (được công nhận năm 2023) thuộc xã Phúc Hòa (Bắc Ninh). Núi Dành có đỉnh cao nhất khoảng 117 m so với mặt nước biển. Nơi đây có cảnh quan thiên nhiên đẹp hùng vĩ với rừng thông già rộng lớn.